Znaczenie światła dziennego

Pod koniec października weszliśmy w czas zimowy – lub raczej w czas normalny, co wydaje się bardziej poprawnym określeniem. Kwestia stosowania czasu letniego wywołała debatę, w ramach której opinia publiczna, politycy i naukowcy mieli niekiedy różne punkty widzenia.

Ważnym zadaniem dla nas, specjalistów zajmujących się rytmami biologicznymi i badaniami światła, jest podanie powodów dla utrzymania czasu normalnego zamiast czasu letniego przez cały rok. Większość ludzi odkryła, że światło natychmiast dodaje nam energii i wprawia nas w stan czujności. Te pozytywne efekty są związane ze zdolnością jasnego światła do aktywowania systemu pobudzenia mózgu.

Uzyskanie „impulsu świetlnego” w godzinach popołudniowych może sprzyjać aktywnemu spędzaniu wolnego czasu po pracy, w tym również na świeżym powietrzu. To duża zaleta, kiedy w wiosenne i letnie wieczory dłużej jest jasno.

Badacz światła próbuje jednak przewidzieć, co będzie się z nami działo przez resztę roku. Z tej perspektywy musimy pamiętać, że światło wpływa na regulację rytmu dobowego, a nie tylko na nasz system pobudzenia. 24-godzinna czyli okołodobowa regulacja stanowi część wolno działającego wpływu procesów mózgowych, w których ekspozycja na światło jednego dnia wpływa na rytm dobowy następnego dnia.

Regulacja okołodobowa jest dla nas fundamentalna i ważna, ponieważ pozwala nam skupić się na pracy w ciągu dnia i odzyskać siły w nocy. Przy zaburzeniach rytmu dobowego jesteśmy zmęczeni, możemy mieć problemy ze snem i pracować mniej wydajnie.

Zwykle wpływ światła dziennego wiosną i latem na skandynawskich szerokościach geograficznych zapewnia prawidłową pracę naszego systemu dobowego.

Około 80% całej rocznej energii słonecznej dociera do nas od marca do sierpnia. Od września do lutego uzyskujemy zaledwie 20%. Powoduje to zwiększone zmęczenie. Problemy zgłaszają zwłaszcza grupy, które nie spędzają dużo czasu w świetle dziennym (<2 godziny). Grupy ryzyka obejmują młode grupy wiekowe, a w szczególności kobiety oraz osoby starsze.

Brak światła dziennego wpływa na regulację dobową, która ulega opóźnieniu. Pora snu jest przesunięta, a czas snu zostaje skrócony. Pobudka do pracy czy szkoły wymaga stosowania budzików. Niedobór snu, zaburzenia okołodobowe i pogorszenie nastroju są powszechnymi zjawiskami. W grupach z niską ekspozycją na światło dzienne zanotowano wzrost stosowania leków.

Aby móc wejść w rytm dzienny lub w rytm przyspieszony, potrzebne jest światło poranne. Warto wiedzieć, że popołudniowe światło ma tylko niewielki wpływ na pobudzenie. Wieczorne światło raczej przeciwdziała potrzebie promowania chronotypu porannego wielu osób w ich codziennym życiu. Właśnie z tego powodu czas standardowy ma znaczenie dla nas, żyjących na północnych szerokościach geograficznych. Czas standardowy daje nam dodatkową godzinę światła dziennego w godzinach porannych jesienią i zimą. Na przykład, gdybyśmy przyjęli czas letni w Sztokholmie w zimie słońce wschodziłoby po godzinie 09:00 przez 70 kolejnych dni. Przy zachowaniu czasu standardowego wschód słońca nigdy nie miałby miejsca po godzinie 09:00.

Ale nawet jeżeli czas standardowy stanowiłby właściwą receptę na zdrowie, nadal wiemy, że wystąpi niedostatek światła dziennego. Stąd istnieje konieczność oświetlania poranków za pomocą światła sztucznego. Już w porze śniadania byłoby to pomocne. Poranne światło pobudza mózg i sygnalizuje mu, że nadszedł czas na odroczenie nocy, a rytm okołodobowy przestawia się na chronotyp poranny. Ogromne znaczenie ma transport do pracy i szkoły odbywający się za dnia, jak również możliwość siedzenia przy oknie, aby łapać jasność światła dziennego.

Dla osób nie mających dostępu do światła dziennego można zrealizować szereg rozwiązań z pomocą branży oświetleniowej. Jedną z opcji może być indywidualnie sterowane oświetlenie przy biurku, jasne światło w miejscach odpoczynku i salach konferencyjnych, a także mocniejsze oświetlenie w miejscach pracy. Jednak zwiększona luminancja może stanowić zagrożenie jeśli projekt oświetlenia zwiększy olśnienie, migotanie i niewygodne kontrasty. Ważne jest zatem dokonanie oceny tych czynników. Ponadto konieczna jest możliwość dostosowania rozwiązań oświetleniowych do osób o specjalnych potrzebach, na przykład ze względu na wiek lub wrażliwość na światło.

Być może jest jeszcze za wcześnie, aby podać dokładne zalecenia. Jednak w przyszłości okażą się one bardzo pomocne i będą zachęcać do stosowania bardziej zorientowanych biologicznie środków, takich jak melanopowy ekwiwalent natężenia oświetlenia (Equivalent Melanopic Lux) czy wykorzystywanie siły rytmu okołodobowego.

Arne Lowden jest profesorem nadzwyczajnym w Instytucie Badań nad Stresem Uniwersytetu Sztokholmskiego. Jego profil badawczy to „rytmy okołodobowe, światło i zdrowie”, a ponieważ jego głównym zainteresowaniem jest sen, Arne jest obecnie certyfikowanym specjalistą od snu w Szwecji. Ostatnio poświęcił czas na badanie wpływu naturalnego światła dziennego na sen i regenerację, lecz także badał skutki jaskrawego światła w jasnych pomieszczeniach, światła w szkole i oświetlenia w pokojach bez okien, a także zachowania kierowców w nocy. Arne stale współpracuje z kilkoma czołowymi badaczami światła i uważa temat znaczących zmian naturalnego światła podczas różnych pór roku w Skandynawii oraz wpływ społeczeństwa 24/7 za szczególnie interesujące w kontekście dalszych badań. Jest członkiem zarządu stowarzyszenia Working Time Society (zajmującego się kwestiami czasu pracy w odniesieniu do zdrowia i higieny pracy).